Sytuacja, w której znajdują się rodziny zamieszkujące teren działań wojennych zdecydowanie nie jest sytuacją normalną. Trudno więc się dziwić, że postępowanie w takiej sytuacji może z proceduralnej strony być niejasne czy w ogóle nieznane. Niemniej jednak warto zadbać, aby z prawnego punktu widzenia pewne oczywiste i funkcjonujące w praktyce mechanizmy zostały odpowiednio zgłoszone i przeprowadzone.
Polskie prawo definiuje MAŁOLETNIEGO jako osobę, która nie ukończyła jeszcze 18 roku życia. Małoletnim przestaje się też być w wyjątkowym wypadku, jakim jest związek małżeński po uzyskaniu zgody sądu, co jest możliwe już w wieku 16 lat.
Z uwagi na brak zdolności do czynności prawnych małoletniego może on działać wyłącznie przez opiekuna prawnego, co oznacza, że wszelkie czynności wymagające wiążących decyzji podejmują za małoletnich osoby do tego zdolne, czyli zwykle rodzice. Nie trudno sobie wyobrazić brak rodziców przy okropieństwach działań wojennych (i przy zakazie wyjazdu pełnoletnich obywateli Ukrainy z kraju) co powoduje większe ryzyko pojawienia się w Polsce małoletnich bez obecności osób mogących podejmować za nich istotne decyzje.
Sytuację prawną małoletnich uchodźców nie posiadających opiekuna, a ubiegających się o udzielenie ochrony jest, m.in. uregulowana w ustawie z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2021 r., poz. 1108) – dalej „uco”. Przepisy tej ustawy przewidują szczególną procedurę dla małoletniego bez opieki stawiającego się na granicy. Obowiązujące przepisy pozwalają objąć małoletniego opieką już od momentu przybycia na terytorium Polski. Małoletni bez opieki nie może jednak złożyć wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej samodzielnie. W imieniu małoletniego taki wniosek może złożyć kurator (ustanowiony przez sąd opiekuńczy) lub przedstawiciel organizacji międzynarodowej lub pozarządowej, która zajmuje się udzielaniem pomocy prawnej cudzoziemcom (art. 26 ust. 2 uco). Aby jednak do tego mogło dojść małoletni bez opieki musi początkowo wyrazić chęć złożenia wniosku funkcjonariuszom Straży Granicznej. Oczywiście żaden małoletni zapewne nie posiada takiej wiedzy, aby samodzielnie to zrobić, dlatego tak ważne jest przekazywanie tych informacji do wszystkich osób aktywnie wspierających uchodźców, ponieważ to Oni będą mogli uświadomić napływających małoletnich uchodźców co i jak zrobić.
Straż graniczna po otrzymaniu informacji o woli złożenia wniosku występuje niezwłocznie do sądu opiekuńczego właściwego ze względu na miejsce pobytu małoletniego z wnioskiem o ustanowienie kuratora do reprezentowania małoletniego w postępowaniu w sprawie udzielenia ochrony międzynarodowej, a także, jeżeli będzie to konieczne, z wnioskiem dotyczącym przekazania do innego państwa członkowskiego na podstawie Departament Spraw Rodzinnych i Nieletnich DSRiN-II.510.1.2022 rozporządzenia 604/2013, udzielenia pomocy socjalnej oraz udzielenia pomocy w dobrowolnym powrocie do kraju pochodzenia (art. 61 ust. 1 pkt 3a uco). Sąd opiekuńczy ustanawia kuratora niezwłocznie, nie później jednak niż w terminie 3 dni od dnia otrzymania wniosku (art. 61 ust. 2 uco). Sądy zwróciły się już o listy osób zainteresowanych świadczeniem pro bono usług kuratora aby maksymalnie usprawnić przedmiotową procedurę. Dla osób, które chciałyby się zgłosić na listę odsyłam do Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, który wskazuje, że kuratorem powinna być osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych, niepozbawiona praw publicznych bądź taka, w stosunku do której nie zachodzi prawdopodobieństwo, że nie będzie się wywiązywała należycie z nałożonych na nią obowiązków (art. 148 § 1, § 1a, § 2 oraz art. 178 § 2 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy; t.j. Dz.U. z 2020 r., poz. 1359, ze zm.).
Wniosek o udzielenie ochrony międzynarodowej złożony w imieniu małoletniego bez opieki przez kuratora przyjmuje i rejestruje niezwłocznie, nie później jednak niż w terminie 3 dni roboczych od dnia ustanowienia przez sąd kuratora, organ Straży Granicznej właściwy ze względu na miejsce pobytu małoletniego bez opieki (art. 61 ust. 3 uco). Przepisy ustawy nie określają, kto może być ustanowiony kuratorem małoletniego cudzoziemca.
Małoletni bez opieki, zaraz po złożeniu deklaracji o zamiarze złożenia wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej, kierowany jest do placówki opiekuńczo – wychowawczej typu interwencyjnego lub do zawodowej rodziny zastępczej pełniącej funkcję pogotowia rodzinnego. Pracownicy tych instytucji lub rodzice zastępczy nie reprezentują interesów małoletnich w postępowaniu o udzielenie ochrony międzynarodowej. Oczywiście to, że nie mają takiego obowiązku nie oznacza, że nie pomogą, jednak jeżeli dysponujemy czasem i chęciami to lepiej samemu dopilnować procedury.
Małoletni przebywa tam do czasu wydania orzeczenia przez sąd opiekuńczy (tj. postanowienia o pieczy zastępczej). Oprócz wniosku o ustanowienie kuratora kierowanego do sądu opiekuńczego uregulowana została procedura składania wniosku o umieszczenie małoletniego w pieczy zastępczej.
Często małoletni przybywa na terytorium Polski wraz z osobą dorosłą, co warto wykorzystać, ponieważ na podstawie art. 61 ust 1 a uco jeżeli małoletniemu bez opieki towarzyszy dorosły krewny w linii prostej drugiego stopnia lub w linii bocznej drugiego lub trzeciego stopnia, organ Straży Granicznej we wniosku o umieszczeniu małoletniego w pieczy zastępczej może wskazać powierzenie pełnienia funkcji rodziny zastępczej temu krewnemu, jeżeli wyrazi on na to zgodę. Nie trudno sobie wyobrazić możliwość przeoczenia tej okoliczności przez funkcjonariusza Straży Granicznej, który nie tylko musi mieć „oczy wkoło głowy”, ale też jednocześnie dokonywać wywiadu z małoletnim, a nierzadko stoi na dyżurze już wiele godzin, więc lepiej mu pomóc od razu to wskazując.
Sąd orzeka w przedmiocie wniosku o umieszczenie małoletniego w pieczy zastępczej niezwłocznie, jednak nie później niż w terminie 10 dni od dnia złożenia wniosku (art. 61 ust. 7 uco). Z uwagi na charakter sprawy, w tym na dobro małoletniego i potrzebę zapewnienia mu właściwej opieki, termin ten nie powinien być przekraczany. Istotne jest również, że wraz z wnioskiem o umieszczenie w pieczy zastępczej organ Straży Granicznej może ponadto wystąpić do sądu o udzielenie zabezpieczenia, o którym mowa w art. 755 § 1 pkt 4 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego, w postaci roztoczenia pieczy nad małoletnim bez opieki przez krewnego na czas prowadzenia postępowania o umieszczenie małoletniego bez opieki w pieczy zastępczej (art. 61 ust 1b uco).
Dodatkowo art. 61 uco przewiduje również sytuacje, w których właściwym do podjęcia określonych czynności będzie Szef Urzędu ds. Cudzoziemców. Jego rolą będzie wystąpienie do sądu opiekuńczego z wnioskiem o umieszczenie w pieczy zastępczej, jednak wyłącznie wtedy, gdy postępowanie o udzielenie ochrony międzynarodowej będzie już w toku i w jego trakcie ujawnione zostanie, iż wnioskodawcą jest małoletni bez opieki. W sytuacji, w której małoletniemu na granicy towarzyszy opiekun faktyczny (o ile jest krewnym) optymalnym rozwiązaniem praktycznym jest równoczesne złożenie wniosku o ochronę międzynarodową w imieniu małoletniego przez przedstawiciela organizacji międzynarodowej lub pozarządowej, złożenie wniosku o zabezpieczenie postępowania przez powierzenie tymczasowej pieczy nad dzieckiem towarzyszącemu małoletniemu członkowi rodziny oraz udzielenie ww. członkowi rodziny pomocy w sporządzeniu analogicznego wniosku do sądu. Kierując się
dobrem dziecka niewątpliwie powinna być realizowana zasada pierwszeństwa opieki sprawowanej przez krewnych przed pieczą instytucjonalną. Za niedopuszczalne należy uznać oddzielanie dzieci od jedynych bliskich im w Polsce osób w sytuacji tak głębokiej traumy wywołanej doświadczonymi przeżyciami, dlatego każda pomoc pozwalająca na usprawnienie przekazywania informacji zarówno samym uchodźcom jak i w drugą stronę – od uchodźców dla odpowiednich Organów pozwoli z całą pewnością na usprawnienie procesu zapewnienia uchodźcom jak najlepszej możliwej na daną chwilę pomocy.
Na marginesie należy tylko dodać, ze zgodnie z opinią Ministerstwa Sprawiedliwości w aktualnej sytuacji nie będzie miała zastosowania regulacja objęta umową z dnia 24 maja 1993 r. między Rzecząpospolitą Polską a Ukrainą o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych i karnych (Dz.U. 1994 r., Nr 96, poz. 465).
Dodatkowo warto też pamiętać, że małoletni może wymagać pomocy medycznej – obywatelowi Ukrainy, który przybył do Polski w związku z agresją militarną Rosji na teren Ukrainy, i który zgłosi się z problemem zdrowotnym do lekarza rodzinnego, poradni specjalistycznej, czy szpitala należy udzielić adekwatnej pomocy medycznej – poinformował Narodowy Fundusz Zdrowia. Świadczenia udzielone obywatelom Ukrainy rozliczy Narodowy Fundusz Zdrowia.
W pilnych przypadkach można skorzystać z bezpłatnej pomocy medycznej oferowanej wszystkim osobom przybywającym z Ukrainy w lecznicach LUX MED.
Pomoc psychologiczną w języku ukraińskim i/lub rosyjskim można uzyskać tutaj:
- Polskie Forum Migracyjne – tel. 669 981 038 (w poniedziałki od 16 do 20, w środy od 10 do 14 i w piątki od 14 do 18),
- Centrum Medyczne Damiana – 22 566 22 27 (7 dni w tygodniu w godzinach 8-20),
- Dziecięcy Telefon Zaufania Rzecznika Praw Dziecka – tel. 800 12 12 12.
Więcej na stronie Ministerstwa Zdrowia (w języku ukraińskim).
Również w zakresie pomocy na płaszczyźnie edukacyjnej małoletni uczniowie z Ukrainy mają prawo do kontynuowania nauki w polskiej szkole. Dzieci i młodzież w wieku 7-18 lat korzystają z nauki i opieki na takich samych warunkach jak polscy uczniowie – informuje Ministerstwo Edukacji i Nauki. Wystarczy, że rodzice zgłoszą się do danej placówki i wypełnią stosowne dokumenty. W sytuacji, gdy dana szkoła nie będzie dysponowała miejscem dla ukraińskiego ucznia, gmina skieruje go do innej placówki na swoim terenie. Uczniowie z Ukrainy mogą być objęci pomocą psychologiczno-pedagogiczną. Taką pomoc organizuje w szkole dyrektor.
Przyjęcie do szkoły będzie możliwe w ciągu całego roku szkolnego. Ustalenie klasy, w której kontynuowana jest nauka, odbywać się będzie na podstawie sumy ukończonych lat nauki szkolnej za granicą. Przyjmowanie ukraińskich dzieci do polskich szkół odbywać się będzie bez względu na podstawę pobytu na terenie Polski.
Dla dzieci uchodźców tworzone są oddziały przygotowawcze, w których będą one uczyć się języka polskiego. Do pomocy Ministerstwo chce zaangażować ukraińskich studentów studiujących na polskich uczelniach.
Warto też zadbać o pomoc psychologiczną, którą udostępnia m.in. :
https://humandoc.pl/wp-content/uploads/2022/03/Jak-przyjac-dzieci-z-Ukrainy-w-szkole-.pdf