Fundacje rodzinne – odmiennie od innego nowego podmiotu w obrocie prawnym ostatnich lat, czyli prostej spółki akcyjnej – spotkały się z dużym zainteresowaniem środowiska tak biznesowego, jak i prawniczego. Po części wynika to z dużego zapotrzebowania na tego typu instrument sukcesji, którego do tej pory w polskim porządku prawnym brakowało. Po części jednak także z relatywnie długiego procesu legislacyjnego, bo trwającego kilka lat, który jednak w dużej mierze jest bardzo pozytywnie oceniany przez ekspertów ze względu na szerokie konsultacje społeczne w toku przygotowania ustawy i uwzględnianie zgłaszanych zastrzeżeń. Pomimo tak dokładnych prac nad nowymi przepisami przy zakładaniu fundacji rodzinnej pojawia się wiele pytań dotyczących praktycznych aspektów jej funkcjonowania, wnoszenia do niej majątku i innych składników, czy też ustalania beneficjentów i należnych im świadczeń. Część z tych rzeczy została przez ustawodawcę pozostawiona do uregulowania w statutach fundacji rodzinnych pozwalając na stworzenie rozwiązań pasujących do poszczególnych konkretnych przypadków.

W tym artykule dowiesz się, o jakich kwestiach dotyczących fundacji rodzinnej fundator może zadecydować w statucie i o czym trzeba pamiętać tworząc statut fundacji rodzinnej.

1. Statut fundacji rodzinnej

Ustalenie treści statutu fundacji rodzinnej jest jednym z warunków wymaganych do jej powstania. Odpowiedzialnym za jego napisanie jest sam fundator, a w treści statutu muszą zostać określone:

  • nazwa fundacji rodzinnej;
  • siedziba fundacji rodzinnej;
  • szczegółowy cel fundacji rodzinnej;
  • beneficjent lub sposób jego określenia i zakres przysługujących mu uprawnień;
  • zasady prowadzenia listy beneficjentów;
  • zasady, w tym szczegółowy tryb, zrzeczenia się uprawnień przez beneficjenta;
  • czas trwania fundacji rodzinnej, jeżeli jest oznaczony;
  • wartość funduszu założycielskiego;
  • zasady powoływania i odwoływania oraz uprawnienia i obowiązki członków organów fundacji rodzinnej, a także zasady reprezentacji fundacji rodzinnej przez zarząd albo przez inne organy fundacji rodzinnej w przypadkach wskazanych w ustawie;
  • podmiot uprawniony do zatwierdzenia czynności zarządu fundacji rodzinnej w organizacji;
  • co najmniej jednego beneficjenta uprawnionego do uczestnictwa w zgromadzeniu beneficjentów;
  • zasady zmiany statutu;
  • przeznaczenie mienia fundacji rodzinnej po jej rozwiązaniu, w tym określenie beneficjenta uprawnionego do mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej.

Do tej minimalnej zawartości można także dodać inne sprawy, w tym:

  • zasady współpracy lub współdziałania organów fundacji rodzinnej;
  • szczegółowe okoliczności rozwiązania fundacji rodzinnej;
  • wytyczne dotyczące inwestowania majątku fundacji rodzinnej;
  • możliwość utworzenia jednostki terenowej albo jednostek terenowych.

Ponadto w statucie można także regulować część rzeczy odmiennie od rozwiązań przewidzianych w ustawie, w szczególności tych dotyczących funkcjonowania fundacji rodzinnych, jak kwestia miejsca i sposobu posiedzeń, podejmowania uchwał czy kadencyjności.

Część ze wskazanych powyżej kwestii stanowi oczywiste minimum tego typu aktów i nie powinno nastręczać problemów dla fundacji rodzinnej i jej organów. Część jednak wymaga bardzo przemyślanego podejścia i właściwego uregulowania tak, aby w toku funkcjonowania fundacji rodzinnej nie rodzić dodatkowych problemów.

2. Najważniejsza kwestia w statucie to… zmiana statutu

Statut to obok ustawy podstawowy akt stanowiący podstawę działania fundacji rodzinnej. Możliwość dokonywania zmiany brzmienia jego postanowień jest zatem kluczową kompetencją w fundacji rodzinnej pozwalającą na zmianę zasad jej funkcjonowania. Ma to istotne znaczenie szczególnie z punktu widzenia wykorzystania fundacji rodzinnej jako wielopokoleniowego narzędzia sukcesji, gdzie z jednej strony trzeba mieć na uwadze szansę na wystąpienie okoliczności powodujących konieczność dokonania zmian statutu lub przynajmniej jego reorientacji, a z drugiej strony – ochronę pierwotnej woli fundatora wnoszącego swoje składniki majątkowe do fundacji rodzinnej. Przyznanie uprawnienia do zmiany statutu konkretnemu organowi fundacji rodzinnej znacznie wzmocni jego pozycję względem innych organów, zaś stworzenie procedury zmiany statutu poprzez współdziałanie poszczególnych organów może znacznie utrudnić a nawet uniemożliwić dokonanie takiej zmiany. Kluczowe w tym aspekcie staje się zatem wyważenie tych kwestii w każdym poszczególnym przypadku i wprowadzenie rozwiązań, które umożliwią przeciwdziałanie negatywnym skutkom obu z tych sposobów.

3. Ustalenie szczegółowego celu fundacji rodzinnej

Zgodnie z art. 2 ust. 1 ustawy o fundacji rodzinnej, fundacja rodzinna jest osobą prawną utworzoną w celu gromadzenia mienia, zarządzania nim w interesie beneficjentów oraz spełniania świadczeń na rzecz beneficjentów. Dodatkowo fundator powinien określić w statucie szczegółowy cel fundacji rodzinnej. Może być on ustalony dowolnie, jednak w zgodzie z przepisami prawa oraz wytyczonymi granicami szczegółowości. Musi zatem być związany z (i) gromadzeniem mienia, (ii) zarządzania nim w interesie beneficjentów oraz (iii) spełniania świadczeń na rzecz beneficjenta.

4. Beneficjenci i świadczenia na rzecz beneficjentów

To właśnie te ostatnie kwestie stanowią najbardziej problematyczne kwestie związane z fundacją rodzinną. Jak wskazuje art. 2 ust. 2 ustawy o fundacji rodzinnej, przez świadczenie rozumie się składniki majątkowe, w tym środki pieniężne, rzeczy lub prawa, przeniesione na beneficjenta albo oddane beneficjentowi do korzystania przez fundację rodzinną albo fundację rodzinną w organizacji, zgodnie ze statutem i listą beneficjentów. Dodatkowo, w art. 34 ust. 1 ustawa stwierdza, że świadczenie od fundacji rodzinnej może być przyznane pod warunkiem albo z zastrzeżeniem terminu. Przepisy te przyznają fundatorowi zatem bardzo dużą swobodę w zakresie określenia jakie świadczenia będą przysługiwać beneficjentom fundacji rodzinnej (warto tutaj zaznaczyć, że takim beneficjentem może być sam fundator).

Można sobie wyobrazić, że najczęściej te świadczenia przyjmą postać świadczeń pieniężnych wypłacanych beneficjentom w konkretnych odstępach czasu i przy osiągnięciu przez fundację określonego dochodu. To jednak zdecydowanie nie wyczerpuje listy możliwości. W świetle tego przepisu możliwe będzie przekazanie w ramach świadczenia beneficjentom poszczególnych składników majątkowych bądź to do ich majątku prywatnego, bądź tylko do korzystania. Rysuje się tutaj zatem potencjalna szansa na dokonywanie przesunięć majątku pomiędzy fundacją a jej beneficjentami w toku jej funkcjonowania. Trzeba tutaj jednak pamiętać, że świadczenia na rzecz beneficjentów wyłamują się z podmiotowego zwolnienia z podatku CIT przyznanego fundacji rodzinnej i dochód przeznaczony na świadczenia zostanie opodatkowany 15% stawką tego podatku. Dodatkowo świadczenia mogą być również opodatkowane już po stronie beneficjenta podatkiem PIT. Nie dotyczy to jednak grupy osób najbliższych fundatorowi.

Co więcej, ustawa o fundacji rodzinnej przewiduje również bardzo elastyczne możliwości ustalania beneficjentów, gdyż nie wymaga zdefiniowania ich wszystkich z imienia i nazwiska, ale wyłącznie uregulowania w statucie sposobu ich określania.

Podobnie też warto zauważyć, że nie każdy beneficjent fundacji rodzinnej musi mieć prawo uczestnictwa w zgromadzeniu beneficjentów i wykonywania kompetencji tego organu. Fundacja rodzinna pozwala zatem na dokonanie rozdziału na beneficjentów aktywnych (czynnych), tj. uczestniczących czynnie w funkcjonowaniu fundacji rodzinnej i realizujących uprawnienia przyznane zgromadzeniu beneficjentów oraz beneficjentów pasywnych (biernych), otrzymujących wyłącznie ze strony fundacji rodzinnej określone świadczenia.

Choć prawa i obowiązki beneficjenta w fundacji rodzinnej są niezbywalne to jednak możliwe jest zrzeczenie się przez beneficjenta przyznanych mu uprawnień. W takim wypadku ustawa wymaga uregulowania w statucie zasad oraz szczegółowego trybu, w jakim beneficjent może się zrzec posiadanych w fundacji rodzinnej uprawnień. Ma to swoje szczególne znaczenie także wobec ewentualności zachowania funkcjonowania fundacji nawet w przypadku gdyby z uprawnień zrezygnował beneficjent będący jedynym uprawnionym do uczestnictwa w zgromadzeniu beneficjentów. Taką sytuację wypada uregulować w statucie, aby uniknąć później problematycznych sytuacji.

5. Rozwiązanie i likwidacja fundacji

Mimo tego że fundacja rodzinna została przygotowana jako instrument sukcesji i tym samym w swoim założeniu powinna móc trwać przez kolejne pokolenia to rekomendowane jest także przemyślane określenie w statucie szczegółowych kwestii związanych z jej rozwiązaniem i likwidacją. W toku bieżącej biznesowej działalności mogą się pojawić bowiem okoliczności, w których wystąpi brak możliwości dalszej realizacji celu fundacji rodzinnej bądź realizacja tego celu wiązać się będzie z nadmiernymi trudnościami niemożliwymi do usunięcia bez konieczności poniesienia niewspółmiernie wysokich kosztów. Może też okazać się, że z innych ważnych powodów kontynuowanie działalności fundacji rodzinnej stanie się bezcelowe lub wystąpią jakiekolwiek inne okoliczności (możliwe do szczegółowego i indywidualnego ustalenia w statucie), których spełnienie powinno za sobą pociągnąć rozwiązanie danej fundacji rodzinnej.

W takim wypadku uprzednie uregulowanie tych okoliczności w statucie może pozwolić na sprawniejsze działanie w kierunku zlikwidowania fundacji rodzinnej. Warto zwrócić tutaj uwagę, że rozwiązanie fundacji rodzinnej jest jedyną przewidzianą wprost w ustawie opcją na zwrócenie fundatorowi majątku wniesionego do fundacji rodzinnej na pokrycie jej funduszu założycielskiego. Jeżeli zatem taka sytuacja może być przewidywana to wpisanie tego do statutu uprości całą procedurę.

6. Miejsce odbywania posiedzeń organów fundacji rodzinnej

Drobnostką, która jednak może okazać się w pewnym momencie problematyczna, jest ustalenie w statucie miejsc, w których będą odbywane posiedzenia organów fundacji rodzinnej. Odmiennie o spółkowego standardu odbywania zgromadzeń wspólników w siedzibie spółki, w przypadku fundacji rodzinnych ustawodawca postanowił, że posiedzenia organów fundacji rodzinnej odbywają się w lokalu fundacji rodzinnej, o ile statut nie wskazuje innego miejsca (art. 47 ust. 1 ustawy o fundacji rodzinnej). Nie można tutaj postawić znaku równości pomiędzy lokalem a siedzibą, którą to wskazuje się jako miejscowość, w której przynajmniej nominalnie działają organy tej fundacji rodzinnej. Sprawa może wydawać się mało istotna, ale przy takim brzmieniu przepisu odbycie posiedzenia organu fundacji rodzinnej w kawiarni po drugiej stronie ulicy, niż lokal fundacji rodzinnej może rodzić wątpliwości co do ważności takiego posiedzenia. Co prawda art. 47 ust. 2 ustawy o fundacji rodzinnej stwierdza, ze posiedzenie organu fundacji rodzinnej może odbyć się również w innym miejscu, jeżeli wszyscy członkowie tego organu wyrażą na to zgodę, jednak uregulowanie tego już na poziomie statutu pozwoli unikać takich problemów.

7. Czego nie można uregulować w statucie fundacji rodzinnej?

Poza omówionymi wyżej przypadkami pozostaje pewna strefa organizacji i funkcjonowania fundacji rodzinnych, która nie podlega regulacji w statucie. Do takich spraw należy choćby kwestia zbywalności praw i obowiązków fundatora lub beneficjenta czy też zakaz zwracania fundatorowi mienia wniesionego na pokrycie funduszu założycielskiego. Są to materie, które zostały ustalone w treści przepisów ustawy i nie mogą podlegać zmianom. Statutem też nie uda się ograniczyć ciążących na fundacji rodzinnej obowiązków, w szczególności informacyjnych. Wszystkie te kwestie muszą zostać zaakceptowane przez fundatora przy zakładaniu fundacji rodzinnej.

8. Statut fundacji rodzinnej stanowi o jej skuteczności

Nie ulega wątpliwości, że o sile skuteczności fundacji rodzinnej w realizacji założonych dla niej przez fundatora celów będzie decydowało to w jaki sposób zostanie przygotowany jej statut – czy będzie on wykorzystywał maksymalnie pole pozostawione przez ustawodawcę do własnego uregulowania, czy też nie znajdą się w nim jakieś kluczowe zapisy pozwalające na uniknięcie problematycznych spraw w toku jej funkcjonowania. Przygotowanie dobrego statutu fundacji rodzinnej nie jest zatem sprawą prostą, szczególnie jeżeli uwzględni się nowość tej instytucji w polskim porządku prawnym oraz wiele wątpliwości i pytań, na które przepisy ustawy o fundacji rodzinnej nie dają odpowiedzi, a brakuje wciąż orzecznictwa i praktyki, które mogłyby te kwestie wyjaśnić. W przypadku zakładania fundacji rodzinnej jest rekomendowane zatem skorzystanie z pomocy profesjonalnych doradców, którzy pomogą przy całym procesie rejestracji fundacji, we właściwym jej zorganizowaniu, w tym w przygotowaniu efektywnego statutu fundacji rodzinnej. Praca włożona w to przygotowanie tego na etapie tworzenia fundacji rodzinnej na pewno zaprocentuje już później, gdy fundacja rodzinna będzie prowadzić swoją działalność.