Konflikt na Ukrainie może mieć istotny wpływ na sytuację przedsiębiorców, m.in. wskutek przerwanego lub opóźnionego łańcucha dostaw, zmniejszenia się liczby pracowników z powodu ich powrotu do ojczyzny, braku dostępności surowców, czy też znacznego podwyższenia cen materiałów i usług. Okoliczności te powodują, że zobowiązania przedsiębiorców mogą być trudne do wykonania w umówionym terminie lub w umówiony sposób.

Klauzula umowna siły wyższej

Swoboda umów daje stronom możliwość zastosowania tzw. klauzuli siły wyższej. Jest to klauzula umowna, która umożliwia stronom uwolnienie się od odpowiedzialności lub zobowiązań umownych wynikających z treści umowy, w sytuacji wystąpienia nadzwyczajnych okoliczności, na które strony nie miały wpływu. Za takie okoliczności uważa się zdarzenia jak konflikt zbrojny, epidemie lub nagłe, niekorzystne zmiany prawa. Strony mogą również samodzielnie zdefiniować okoliczności traktowane jako siła wyższa i tym zmodyfikować doktrynalne rozumienie tego pojęcia.

Wystąpienie okoliczności rozumianych na gruncie umowy jako siła wyższa może mieć znaczący wpływ na skutki niewykonania lub nienależytego wykonana zobowiązań umownych. Siła wyższa wyłącza winę strony, która nie wywiązała się z ciążących na niej obowiązków umownych. Odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy jest co do zasady oparta na zasadzie winy, a więc w sytuacji, kiedy z uwagi na wystąpienie siły wyższej nie można przypisać stronie winy, nie ponosi ona odpowiedzialności za szkodę, którą druga strona poniosła wskutek niewykonania umowy. Oceny skutków wystąpienia należy dokonywać indywidualnie, z uwzględnieniem otoczenia gospodarczego, w jakim wykonywana jest umowa. Kluczowym jest, aby zdarzenie stanowiące siłę wyższą pozostawało w bezpośrednim związku z niemożnością prawidłowego wykonania przez stroną ciążącego na niej obowiązku umownego.

Klauzula rebus sic stantibus

Przepisy kodeksu cywilnego zawierają klauzulę tzw. nadzwyczajnej zmiany stosunków, która odnosi się do wpływu zmiany okoliczności i otoczenia gospodarczego na zobowiązania umowne. Jeżeli z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków realizacja obowiązków umownych byłaby połączona z nadmiernymi trudnościami lub groziłaby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie mogły przewidzieć przy zawieraniu umowy, sąd może oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub orzec o rozwiązaniu umowy.

Skorzystanie z rozwiązań kodeksowych wymaga jednak wytoczenia powództwa sądowego o zmianę zobowiązania lub o rozwiązanie umowy i wykazania:

  • nadzwyczajnej zmiany stosunków – zdarzenie to musi wystąpić przed nadejściem terminu wymagalności roszczenia wynikającego z umowy i mieś charakter obiektywny i trwały;
  • nadmiernej trudności w spełnieniu świadczenia lub groźby rażącej straty dla jednej ze stron – najczęściej jest to związane z przyczynami praktycznymi (technicznymi) lub prawnymi, które wymuszają na stronie podjęcie nieracjonalnych działań – nadmiernie uciążliwych lub niebezpiecznych; rażąca strata to ponadprzeciętne negatywne skutki dla majątku strony, przy uwzględnieniu celu zobowiązania i tego, jakich korzyści z jego wykonania strona mogła się spodziewać;
  • związku przyczynowego między zmianą stosunków a utrudnieniami w wykonaniu zobowiązania czy groźbą straty;
  • niemożności przewidzenia tych zmian przy dołożeniu należytej staranności.

Dochodzenie praw na drodze sądowej, z powołaniem się na klauzulę tzw. nadzwyczajnej zmiany stosunków, może okazać się czasochłonne i w wielu okolicznościach niewystarczające.

Dlatego też, na zasadzie swobody umów, strony mogą samodzielnie wprowadzić do postanowień umowy klauzulę nadzwyczajnej zmiany stosunków. Odpowiednio skonstruowana klauzula może zarówno posłużyć jako możliwość odstąpienia od umowy, jak również służyć jako ustalony przez strony sposób postępowania na wypadek zdarzeń, które mogą mieć negatywny wpływ na strony umowy. Kluczowe przy zastosowaniu umownej klauzuli nadzwyczajnej zmiany stosunków jest precyzyjne opisanie okoliczności umożliwiających skorzystanie z niej oraz mechanizmu postępowania na wypadek zmiany stosunków.

* * * *

Prawidłowe wprowadzenie do postanowień umownych klauzuli siły wyższej, jak również klauzuli nadzwyczajnej zmiany stosunków może zabezpieczyć strony transakcji przed negatywnymi skutkami nagłych i nieprzewidzianych zdarzeń. W wyniku zastosowania tych klauzul może dojść do ponownej negocjacji, w dobrej wierze, przy uwzględnieniu skutków sytuacji w jakiej strony się znalazły, wzajemnych praw i obowiązków czy też nawet odstąpienia od umowy.